Ein israelar på norsk jord

Arik Carmi har budd på Suldalsosen i seks år nå og trivst godt i Norge. Likevel vil heimlandet alltid vere Israel.

– EG ER, SÅ VIDT EG VEIT, den einaste jøden som bur i Suldal, og det kan somme tider vera litt einsamt. Det næraste jødiske fellesskapet må eg heilt til Stavanger for å finna.
Me sit i ei lys stove på Suldalsosen, og framfor meg i sofaen sit ein smilande og roleg israelar. Ved sidan av sit kona Marianne, og rundt oss leikar sonen Aron. Han er fire år og spent på korleis besøket frå avisa vil bli. På bordet står ei skål med kjeks, og det er liten tvil om kva som er mest interessant.
Det er eit koseleg familiebilde eg trår inn i, og kontrastane til livet Arik levde før han flytta til Norge er store. Som tilsett i det israelske politiet måtte han alltid vera på vakt.

– DÅ EG FØRSTE GONGEN oppdaga at Arik sov med pistol under hovudputa, og at han hadde den med seg til frukostbordet, var det eit sjokk for meg, smiler kona Marianne Bakka Carmi.
Kvardagen i Israel var annleis enn det rolege livet i Suldal. Etter tre år som fallskjermjeger i det israelske forsvaret, fullførte
Arik to bachelorgrader og byrja å jobba for politiet si etterretningsteneste. Der jobba han i tolv år og har framleis god kontakt med mange av sine tidlegare kollegaer.

– SAMFUNNET ER TODELT i Israel. Me har det vanlege sivile livet, og så har me militæret og politiet, som har ei ganske hierarkisk oppbygging. Eg fekk ordrar frå sjefane mine og sende ordrar vidare til dei eg hadde under meg. Samtidig får du eit nært forhold til kollegaene, for du veit at dei har livet ditt i hendene sine! Som politi får du også stor respekt frå folk, du er på ein måte på «toppen» i samfunnet. Det har teke litt tid å venna seg til at det norske samfunnet ikkje har denne hierarkiske oppbygginga.

I DAG JOBBAR Arik i laboratorieavdelinga på Norsk Stein, og pistol er ikkje lenger ein del av kvardagen.
– For meg var det ein stor overgang å komma hit til fredelege Suldal. Eg jobba ei stund på Coop og tenkte at ein viktig del av jobben var å passa på at kundane ikkje stal frå butikken. Eg lærte ganske raskt at det ikkje var nødvendig – steling var ikkje noko tema. Tvert om kunne eg oppleva at kundane ikkje ein gong trong å låsa bilane sine når dei gjekk frå dei! Etter å hatt ein jobb der eg måtte vera årvaken heile tida, var dette uvant.

HISTORIA til Marianne og Arik startar med eit internett-spel. Dei vart kjende gjennom samtalar i spelet og vart etter kvart også vener på Facebook. Då Arik skulle på ferietur til dei ulike skandinaviske landa i 2011, spurte han om Marianne ville treffe han i Oslo. Sjølv var ho skeptisk; ho hadde berre snakka med han på internett. Samtidig følte ho at ho kjente han ganske godt og tok sjansen på å seia ja. Ho vart guiden hans i Oslo og inviterte han over fjellet til Suldal. Arik la om reiseruta og fekk med seg tre dagar på Vestlandet før han fortsette turen til Danmark og Sverige.

NOKRE MÅNADAR SEINARE besøkte Marianne han i heimbyen Nasaret Illit, og dei forstod etter kvart at det kunne bli noko meir enn venskap mellom dei. Sidan Marianne alt hadde ein son heime i Suldal, var det mest naturleg å busetja seg der. Dermed tok livet ei ny retning for Arik. Dei gifta seg i 2013 og flytta inn i Kariåsen på Suldalsosen. I 2014 vart sonen Aron fødd, og nå har dei kjøpt seg hus på Osen.

DÅ ARIK BYRJA å vurdera om han skulle flytta til Norge, møtte han motbør frå slektningar og andre i samfunnet han kjem frå. Europa var åstaden for holocaust, og å flytta tilbake var heilt utenkjeleg for besteforeldra. Det vart også stilt spørsmål ved Norge si rolle i holocaust. Det er ikkje til å komma utanom at halve den jødiske befolknin- ga i Norge vart deportert til Auschwitz under 2. verdskrigen, medan til dømes Danmark klarte å berga alle sine.
- Medan eg var i flytteprosessen, las eg mange bøker og tekstar om det som skjedde med jødane i Norge, og eg fekk ei slags forklaring på korleis dette kunne skje.

TANKEN PÅ, og medvitet om, holocaust ligg aldri langt bak i det israelske samfunnet. Arik sine besteforeldre overlevde holocaust og har vidareført haldningar til trau- met til sine barn og også barnebarn. For eksempel var det heilt naturleg å minna Arik på kor viktig det er å eta seg godt mett ved kvart måltid. Ein kan aldri vita kva som er rundt hjørnet, og det er best å vera førebudd. I Israel vert dette fenomenet kalla «tredjegenerasjonstraume», og er eit utbreidd fenomen. Sjølv er Arik heilt klar på at denne redsla og tankegangen skal stoppa med han. Sonen Aron skal ikkje måtte forhalda seg til holocaust på same måten.

Å SKULLE TILPASSA SEG ein heilt ny kultur var ikkje lett. Først og fremst måtte han læra seg eit nytt språk og ein ny måte å omgås sambygdingane på.
– I Israel kan me fort bli høglytte, og me seier det me meiner rett ut. Me er ikkje så redde for å trakka andre på tærne! Den første gongen Marianne åt middag saman med Arik sin familie, spurde ho med undring etterpå kvifor dei sat og krangla så mykje. Me krangla ikkje, me berre diskuterte! var svaret frå Arik.
– Heime i Nasaret Illit visste eg alltid kor eg hadde dei eg snakka med. Var dei sinte på meg, så sa dei det til meg. Her i Norge er det vanskelegare. Også her kan ein seia ting rett ut, men ikkje når som helst. Ein må finna rett stad og tid, og det er både uvant og vanskeleg.

SJØLV MEINER HAN at den meir reserverte haldninga til nordmenn også kan ha sine gode sider. Til dømes var den til god hjelp då han jobba på Coop og streva med språket.
Det hende rett som det var at folk måtte venta litt lenger i kø enn vanleg.
– Det var fascinerande å leggja merke til tolmodet, og kor velvillige kundane var til å hjelpa meg. Dei forstod at eg ikkje kunne språket så godt og stod rolege i køen og venta. Akkurat det hadde nok ikkje skjedd i Israel. Mange ville ha mista tolmodet, og det kunne blitt ganske mykje styr.

NÅR DET GJELD den norske naturen, har Arik for det meste gode ord å seia. Han set pris på variasjonane i Suldal, og trivst godt både ved fjorden og på hytta på fjellet. For ein som er svært glad i vatn, har den gode tilgangen vore eit pluss.
– Men det er veldig kaldt, då. Heime i Israel er det ikkje mange som badar i sjøen om vinteren, for då kjem tem- peraturen ned mot 20 grader i vatnet. Her er me heldige om me kjem så høgt opp i det heile!

SONEN ARON kjem bort med ein leikebil og set seg på faren sitt fang. Guten veks opp i ein heim med to kulturar, og eg undrar korleis dei løyser dette.
– Det er ein av dei tinga me måtte gå mange rundar på heilt i starten. Me har begge inngått kompromiss og har landa på val me begge kan akseptera. Til dømes har me ikkje følgt den jødiske skikken med omskjæring, men han er heller ikkje døypt. Dette er val han sjølv skal få ta når han blir større. Når det gjeld høgtider, går me for litt ‘både og’. I desember feirar me til dømes først hanukkah etter jødisk skikk, og så feirar me jul etterpå. Me ønskjer å gje Aron det beste frå begge kulturane.

OGSÅ FOR KONA Marianne har forholdet til Arik ført til spennande kulturmøte. Frå før hadde ho ikkje noko forhold til Israel, anna enn det som av og til vart vist på fjernsyn om konfliktane i landet. Å komma på ferie til landet var ei positiv oppleving.
– Dei tok imot meg med opne armar og ville gjera alt for at eg skulle trivast. Israel er eit fantastisk land, og alle burde reise dit og bli kjende med kulturen. Då ville ein få eit meir realistisk bilde av utfordringane landet har, og kor vanskeleg det er for oss i fredelege Norge å forstå korleis det er å ha levd med konflikten i fleire generasjonar.

MARIANNE OG ARIK vekslar på å fortelja om ei hending frå då dei var i Israel sist: Marianne og Aron gjekk ein tur i nabolaget, og det gjekk over to timar før dei kom tilbake. Arik byrja å bli redd og frykta det hadde skjedd noko, og letta var stor då dei til slutt kom heim, raude og andpustne. Dei hadde treft nokre 10-årsgamle gutar som spelte fotball og hadde blitt inviterte med. Gutane ønskte å trena på engelsk, som dei akkurat hadde starta med på skulen.
– I Israel blir du ikkje berre plutseleg vekke. Då veit du aldri kva som kan ha skjedd, seier Arik alvorleg.
– Det har teke lang tid å venne seg til at det er annleis her i Norge.

NORGE VERT eit stadig meir multikulturelt land, men me har eit godt stykke å gå skal me ta att Israel.
– Den israelske kulturen er ein kombinasjon av mange ulike kulturar. Etter 2. verdskrigen og fram til i dag har det kome flyttande jødar frå heile Europa, Nord-Afrika, Russland og dei arabiske landa, og alle lever side om side på eit lite område.

ARIK SINE FORELDRE er sjølve innflyttarar til Israel. Faren kom saman med familien frå Romania som liten gut tidleg på sekstitalet, og mora hadde barndomen sin i Marokko. Etter seksdagarskrigen i 1967 vart jødane i landet utsette for store forfylgingar, og dei fleste valde å emigrera til Israel. Dette er ei historie svært mange av jødane kan kjenne seg att i. Saman har tilflyttarane bygd opp eit multikulturelt og høgteknologisk samfunn. Landet er ungt, men har ei svært gamal historie. Det kan heller ikkje stikkast under ein stol at landet har vore og framleis er i konflikt med både naboland og den palestinske befolkninga på Vestbreidda og Gaza.
– Kva tenkjer du sjølv om situasjonen mellom israelarar og palestinarar?
– Då eg vaks opp, var det ei positiv stemning i landet. Me følte at ei løysing nærma seg. Då Yitzhak Rabin vart skoten, snudde heile stemninga og i dag er landet dessverre svært polarisert. Israelsk politikk har blitt stadig meir høgreorientert, samtidig som palestinarane har starta fleire åtak og blitt møtt med motåtak frå Israel.

ARIK HAR MANGE TANKAR om politikken, og tida i Norge har gjort at han har fått endra perspektivet noko.
– Det er mykje indoktrinering hjå både israelarar og palestinarar, dessverre. Eg lærte då eg var liten at palestinarar og syrarar var «fienden». Me tenkte ikkje på dei som enkeltindivid, men som ei samla gruppe me måtte forsvara oss mot. Det same skjer hos palestinarane. Også der lærer barna å hata «dei andre», altså oss jødar. Eg har nettopp lese ei svært interessant bok som heiter «Rise and kill first» av Ronen Belgman. Dette er ei bok alle burde lesa. Den forklarer på ein god måte dei tankane hjå både jødar og palestinarar som gjer at konflikten har vedvart i sytti år, og får fortsette vidare.

DÅ SYRISKE FLYKTNINGAR byrja å komma til Suldal, vart Arik spurt om å halda foredrag på eit norskkurs. Under tvil sa han ja og var spent på korleis møtet med desse menneska frå «fienden» ville bli. Han rekna med at nokon ville vera skeptiske, og at han ville bli møtt med kritiske spørsmål.
Møtet vart heilt annleis. Arik kan litt arabisk og byrja med å presentera seg på deira eige språk. Deretter gjekk dei over til norsk, og alle tankar om fiendskap var borte. Han kunne norsk og kunne ein del om norsk kultur. Dermed kunne han rettleie og hjelpa dei nye medsuldølene. Då møtet var omme, måtte han erkjenna at dei menneska i Suldal han har mest til felles med, både når det gjeld kultur, mat og historie, er dei han som liten hadde lært å tenkja på som fiendar.

– DETTE HAR verkeleg opna auga mine. Der er enkeltmenneske i Israel, der er enkeltmenneske på Vestbreidda og i Gaza og der er enkeltmenneske i Syria. Eg skulle ønskt dei som forsvarer alt Israel gjer, og dei som stiller seg 100 prosent på palestinarane si side, kunne møtast på midten og erkjenne at einaste vegen til fred er å stoppa hatet og behandla kvarandre som menneske!

ARIK DRØYMER om å kunna bruke kunnskapen sin til å hjelpa Israel eitt steg nærare fred. Akkurat korleis dette skal gjerast, er han usikker på. Han veit heller ikkje kor vegen går vidare her i Norge. Det er vanskeleg å bruka utdanninga her, og kontrastane er store når det gjeld organisering av arbeidslivet. Ein annan ting som hindrar full deltaking i det norske samfunnet, er statsborgarskapet.
– Eg kan ikkje gje frå meg det israelske statsborgarskapet. Det er ein for stor del av min identitet. Eg håpar det i framtida vil bli mogleg med dobbelt statsborgarskap, men fram til det skjer, kan eg uansett ikkje slutta å vera israelar!

Ole Jørgen Nøstbakken