Det harde arbeidet
HAN FORSTÅR det ikkje heilt sjølv. At han verkeleg fekk vridd om nøkkelen og lukka bildøra etter seg. Men slik stod bilen bak han då han sprang tilbake i tunet for å stoppa dottera og barnebarna som var rett bak han. Så ikkje dei skulle komma og sjå det han hadde sett.
HEILE FAMILIEN har vore av på sauesamling, denne vakre septembersøndagen. Berre ikkje Lars. Det er han faren finn død bak låven.
Verda er splintra.
Mor Astrid kjem ei lita stund etter i sin bil.
– Lyden som steig frå tunet, eg kunne ikkje fatta kva det var. Me var då berre komne heim med nokre sauer. Lyden av dei som då visste, har brent seg fast i meg.
ETTERPÅ berre ein straum av alt som skjer når det verste skjer. Ambulanse, politifolk, kriseteam-folka som kom. Svigersonen som ringjer familie, vener og naboar for å fortelja at Lars har tatt livet sitt. Krimteknikarane, som skal gjera det politiet må gjera, kjem først nærare midnatt. I halv tre-tida om natta står Astrid og Ivar i stoveglaset og ser bårebilen køyra vekk med sonen deira, og han seier til henne: Nå fer Lars frå garden for siste gong.
DET ER VEL halvtanna år sidan den dagen og den natta.
Denne morgonen sit dei to ved eit vakkert dekt kaffi-bord, aprillyset glimrar over ekrene der ute, i porselenet på bordet her inne.
Ho har kjent på lysta til å bytta ut kvar einaste kopp og fat som har vore i bruk sidan den ettermiddagen. Alle mønster og fargar som minner om og rippar opp inn dit der det er vondast. Det kan vera dei minste og mest kvardagslege ting.
DETTE VAKRE dekketøyet er det lenge sidan ho har orka å ha framme. Men i dag ville ho det. Ivar skjenker kaffi, ho byr fram stettfatet med nydeleg heimelaga kringle.
Veggane som kransar oss er fylte av kunst og vakkert vevarbeid, og på skjenken rett overfor sofakroken står bildet av han dei saknar slik. Ein stram kar med sveisen i orden og dressen på, der er han på veg til vene-bryllaup og fest.
LARS. Som alltid parkerte så kloss i trappa heime at han knapt trong å vera nedi grusen. Som alltid var på jodna og klar for å få ting gjort. Som ikkje let våren bli gammal før han var i døra til faren og ville dra i gang vårvinna. Som likte å komma heim til mor og finna middagsrestar og flata litt ut i sofaen og som alltid kikka i skapa etter noko godt. Som elska arbeid, og gjerne kombinerte Norsk Stein, tunell-oppdrag og avløysarjobb. Som var snill, omtenksom, som var glad i søskena sine og onkelungane og som gjerne hjelpte til.
I BEGYNNELSEN var dei som på sida av seg sjølv. Astrid minnest dagane som ein straum av menneske, blomar, gryter med middag, fat med kaker og fersk bakst som kom i hendene på dei som kom. Alle kom, og dei tok i mot alle, sjølv om dei ingenting kunne. Måndagen fylte venene til Lars stova heile dagen.
– Dei kom og sat og prata, gjekk ut og lufta seg, kom inn igjen, fekk ein matbit og prata meir, fortel Astrid, som seier både ungdommane og dei trong det. Og det var venene av Lars som ønskte seg open kyrkje for å tenna lys, sørga og vera saman. Slik blei det.
– ME KAN SEIA at det ikkje er eitt menneske som har vore her som ikkje har gjort oss godt. Det kjem fast frå Astrid. Mannen ser opp.
– Nei, det er ikkje eitt menneske som har skakka oss.
Ivar smiler til latteren over suldalsuttrykket. At dei sit her i dag, at begge går i arbeid, at dei har kvarandre og kan snakka saman og med andre om korleis dei har det, om det som skjedde, om sorga og saknet, det er inga sjølvfølgje.
DEI HAR FÅTT HJELP, og dei har tatt imot alt dei kunne. Søsken, barn, presten, kriseteamet, psykisk helse, arbeidsplassen hennar på Vinjarheim og hans, på Norsk Stein, vener, naboar, bygdefolk, folk dei ikkje før kjende, som er komne nær. Alle har vore og er heilt avgjerande for at dei sit her nå og er som dei er. Takksemda for det, kjem dei stadig tilbake til gjennom samtalen.
IVAR NIKKAR til det; at me menneske gjerne gruar for å møta den som er ramma av noko vondt. Kanskje fordi me er redde for å seia noko dumt, kanskje fordi me ofte ikkje veit kva me skal seia.
Slik har han nok sjølv også tenkt før, meiner han.
Men det veit han nå er feil. All varme og omsorg er godt å få. Og det å snakka hjelper.
– KAN DU ikkje snakka om det, kan du heller ikkje tenkja på det, seier dumparføraren. Rett etter sonens død, fekk han også beskjeden om at jobben rauk då sprengstoff-firmaet mista kontrakten på Berakvam.
Etter nesten eitt år med sjukemelding, kom sonen Vegard.
– Han snakka meg til rettes, smiler faren, som søkte og fekk ny jobb på Norsk Stein. Der Lars hadde arbeidd.
– Det var kanskje somme av dei som var litt redde før eg skulle begynna, men eg var ikkje redd. Det er godt og naturleg å kunna nemna Lars, om det fell seg slik.
SLIK ER DET også for Astrid. Ho veit også at somme tenkjer at det kanskje er vondt om praten skulle komma innpå noko som har med Lars å gjera.
– At folk nemner han, er berre godt. Då er han ikkje gløymt.
TÅRER OG SMIL, latter og minne stryk mellom dei to ved stovebordet. Dei har klart å halda fast i kvarandre. Dei tåler kvarandres tårer, dårlege netter, dei har halde linjene mellom seg opne.
Astrid ser varmt på han over bordet. Etter at han begynte på jobb igjen, og før ho gjorde, sleit ho i starten med å vera åleine i huset. Orka ikkje gå i kjellaren. Vakta på lydar.
Men med god hjelp av folk frå psykisk helse og god støtte frå dei rundt seg, klarte ho etterkvart å vera åleine i huset og å gå dit ho trong.
IVAR TREKKJER også mange gonger fram prest Asbjørn Salthe. Som dagen etter sonens død, kom og var med han igjen bak låven der han fann han.
– Han har vist heilt utruleg omsorg og vore til ufatteleg hjelp.
DET BLEI OGSÅ presten som sytte for at dei to ikkje avlyste turen til Syden dei hadde planlagt seinhausten det året.
– Han gav seg ikkje. Ville vita kvifor me ikkje skulle dra. Spurte etter korleis det gjekk med pakkinga, minnest Astrid. Varme, blømande blomar, restaurantar, musikk og hav var det siste i verda ho kunne tenkja seg.
– Alt som var kjekt, var på ein måte ferdig.
MEN SÅ REISTE DEI likevel. Og der fekk Ivar også fred for kva han trong å gjera då han kom heim. Å få sikra dei to plass attmed Lars på kyrkjegarden.
– Det er godt å tenkja på at me skal liggja der. Me veit ikkje kven som fer først av oss, og godt er det. Men slikt er ikkje skremmande å tenkja på lenger, fortel han roleg. Det er berre godt å vita at det er gjort.
– Dei fann fram kartet så greitt for meg på kyrkjekontoret då eg kom ned etter me kom igjen.
PÅ GRAVA er dei ofte. Ser etter at det er fint og stelt, set kanskje nedi friske blomar eller tenner lys. Somme dagar berre for å lesa inskripsjonen på steinen, andre gonger blir dei lenger. Snakkar saman, puslar litt rundt grava, eller dei treffer andre som sørgjer over sine.
Då dei begge var sjukemelde, gjekk dei gjerne kvar dag. Så blei det ein tur og litt frisk luft saman. Nå når begge igjen er i arbeid, blir det annleis. Men det går aldri meir enn to dagar mellom kvart besøk.
For henne har det heile tida vore viktig at alt som har med Lars å gjera, blir gjort med verdigheit og respekt. Anten det handlar om grava, eller det handlar om tinga hans og det som var hans.
ASTRID BEGYNTE igjen i arbeidet sitt gradvis. Men dagen etter årsdagen for dødsfallet, gjekk ho tilbake i 90 prosent, slik ho hadde det før.
– Eg har fantastiske kollegaer. Eg kan vera meg sjølv. Dei veit om meg, viser omsyn. Må eg grina litt, grin eg litt, og det går bra.
IVAR REISER SEG, skjenker meir kaffi. Føremiddagen er blitt ein vev av tårer og latter, alvor og smil, minne og nåtid. Og det er forunderleg lyst her inne.
– ME HAR ALDRI tenkt at Lars gjorde dette for å gjera oss vondt. Å forstå fullt ut kvifor det skjedde, kan me aldri. Men me veit at han valde å døy her som han var heime og trygg. Me klarer ikkje å kjenna på sinne eller noko bittert, til det var Lars ein altfor god gut for oss. Men saknet er ubeskriveleg.
– Slik har me tenkt, er ikkje det rett å seia det slik, Ivar?
MANNEN NIKKAR. Seier kor takksam han er for å at han slepp å vera bitter. Kor glad han er for at dei har klart å halda seg opne.
– Eg har lært mykje. Det har kosta, det har vore stein på stein og mykje hardt arbeid. Det er ufatteleg at me kan sitja her nå slik, men det er nok sant det ei sa til meg: Mennesket er bygd til å kunna tola sorg og tap.
DEI TO LENER SEG på håpet om at dei skal møta Lars igjen i ei anna verd, at det skal finnast gjensyn bak denne mørke dalen. Det er niste for sjela når det røyner på. For at Gud er der, uansett kva verda og lagnaden byr på, det kviler dei trygt i. Og alle tårene Astrid lenge tenkte berre flaut og flaut or henne og vekk, trur ho ikkje lenger er likesæle dråpar for skaparen.
– Tårene dine har han samla i ei flaske. Slik står det i Salmane i Bibelen. Tenk at det står slik.
DAG FOR DAG. Langsamt blir det fleire av dei levelege. Barnebarna som kjem springande i mot lindrar, tida som går mildnar den kvassaste sorga. Men saknet etter sonen stig tydelegare fram.
– Eg ser vel livet annleis nå. Eg har aldri takka så mykje som eg gjer nå. Blomar, barnebarn eller berre naturen ute, eg ser alt mykje sterkare enn før. Me klarer å gå på jobb, me klarer å gjera ting og vera med på ting, men uansett kor eg er og med kven, har eg ei einsemd inni meg. Noko som riv og slit. Som alltid vil vera der.
Astrid snakkar jamt og mannen nikkar. Det går ingen veg rett fram. Dei har begge dagar som er frykteleg vonde. Netter der svevnen ikkje vil komma.
ER DEI UTE blant folk, kan det plutseleg skjera gjennom alt. Minna, saknet. Rett inn til beinet skjer smerta. Då vil dei rundt merka at dei fell litt ut, som Astrid seier det.
– Då er det godt å ha nokon rundt seg som forstår.
Å gå vidare, å få saknet rippa opp, falla litt under linja igjen og så gå litt vidare. Slik beskriv Ivar vegen.
PRESTEN har lagt det på dei å gjennomføra somt av det dei har lyst til. Og den formaninga har ikkje falle på steingrunn hjå dei på Reino, som garden heiter.
Derfor blei det 60-årsfeiring for dei to i begynnelsen av mars.
– Me hadde vel presten litt i bakhovudet, så det blei fest, smiler Ivar.
80 GJESTAR, eit druse kaldtbord frå Kulp, og Torolf Nordbø, litt som seg sjølv og litt som Han Innante, litt for latteren og litt for ettertanken.
På same bedehuset der dei hadde minnesamværet for Lars.
– KANSKJE UNDERLEG på eitt vis, men alt høyrer jo saman, tenkjer Astrid.
Ho skulle vita kva ho snakkar om. Ho bar sonen sin til verda, og ho var med og bar då han skulle berast til grava. Nå ber ho inn klosterklokker og påskeliljer som står og blømer i vårsola attmed bildet av han.
